We zijn gaan geloven in een dwaalleer van afzijdigheid, een humanistisch geloof dat de mens anders is; we verzetten ons als het even kan tegen alles wat ons op onze plaats wijst en ons in balans houdt: tegen dat wat ons eraan herinnert dat de wereld groter is dan wijzelf.

Robert Macfarlane

De dingen hebben hun eigen gewicht (epiloog)
Tegenspraak technocraat

Technocraat: "Het wordt tijd dat je die bril van Spinoza eens afzet. Volgens mij zijn de glazen ernstig beslagen. Hoe kun je nu beweren dat we de werkelijkheid schenden als we de natuur terugdringen - 'onttakelen' in jouw woorden? De werkelijkheid bestaat uit veel meer dan natuur alleen. Wat heet, die natuur vormt er nog maar een klein onderdeel van. Dat hebben we vooral te danken aan natuurwetenschappers als Galileo Galilei, René Descartes, Francis Bacon en Isaac Newton. Zij legden de basis voor het wetenschappelijk denken dat de mens de techniek heeft gebracht waarmee hij de natuur kan beheersen en zich dus kan ontworstelen aan haar wrede willekeur. Het leven is er een stuk comfortabeler op geworden. De realiteit is dat de mens een nieuwe werkelijkheid heeft geschapen waarin de technologie een grote rol speelt en een steeds grotere rol zal spelen. Daardoor zal die werkelijkheid ook steeds meer een menselijk gezicht krijgen."

Deep ecologist: "Laat ik voorop stellen dat ik niet tegen de verbetering van de menselijke conditie ben door middel van wetenschap en technologie. Allicht niet. Trouwens, ook Spinoza was bepaald geen antiwetenschappelijk denker. Hij wordt gerekend tot de voortrekkers van de Verlichting. Maar als je nu vanuit zijn perspectief naar de werkelijkheid kijkt, dan dringt de conclusie zich op dat wetenschap en Verlichting ons niet alleen zegeningen hebben gebracht. Ze hebben ons tegelijkertijd van de echte werkelijkheid vervreemd, juist door die werkelijkheid zo te vermenselijken. Hoeveel echte werkelijkheid schuilt nog in een wereld die zichzelf van de natuur - haar oorsprong - heeft vervreemd en zich laat domineren door de fictie van markt en media, de illusie van merken en life styles?"

Technocraat: "Dankzij wetenschap en technologie beschikken we nu over middelen die ons een grote vrijheid bezorgen. Auto, vliegtuig, radio, TV, internet en mobiele telefoon zijn allemaal instrumenten die onze mobiliteit en onze mogelijkheden tot communicatie sterk hebben vergroot. En die ontwikkeling gaat steeds verder, die is niet te stoppen. De vooruitgang hou je niet tegen. Zinloos om je ertegen te verzetten, ook al zou je dat willen."

Deep ecologist: "Op die vrijheid valt nogal wat af te dingen. Er is ook sprake van een kritiekloze overgave aan de middelen die jij noemt. Een vorm van dwang zelfs. Hoe vrij ben je als je welbevinden en identiteit afhangen van de tas die je draagt, de auto waarin je rijdt en de reizen die je maakt? Het zijn allemaal spullen en belevenissen die door de techniek niet alleen mogelijk worden gemaakt, maar ook als onmisbaar worden ervaren. TV, krant en tijdschrift tonen ons continu welke andere, ook door de technologie voortgebrachte, middelen we nodig hebben om ons 'happy' te voelen. Dat tonen gebeurt niet alleen via openlijke of verhulde reclame. De pure registratie en presentatie van het alledaagse via camera, drukpers en beeldscherm, scheppen al een beeld van de werkelijkheid die nabootsing afdwingt."

Technocraat: "Wat kun je nou in 's hemelsnaam hebben tegen het weergeven van wat in de wereld gaande is? Wil je soms dat we allemaal de TV, de krant en de pc de deur uitdoen?"

Deep ecologist: "Natuurlijk niet. Ik heb helemaal niets tegen beelden en verhalen die de wereld tonen. Ik constateer alleen dat de mens technische middelen uitvindt en nauwelijks beseft hoe sterk diezelfde middelen op hun beurt de mens uitvinden. Technologie is niet slechts een neutraal instrument dat we naar eigen inzicht inzetten om onze omgeving te beheersen. Zij is ook het element, het milieu, waarin we net zo vanzelfsprekend leven als vissen in hun milieu, het water. En net zoals vissen afhankelijk zijn van het water, en dat water hun leven stuurt zonder dat zij dat beseffen, zo stuurt de technologie onze verlangens, onze levenswijze en onze samenleving bijna zonder dat wij daar weet van hebben. De technologie dient niet alleen de mens, de mens dient ook de technologie. We zijn ons daarvan amper bewust, het laat ons in elk geval koud, waardoor we ook geen greep hebben op de richting waarin de technologie ons duwt. Neem de auto en het vliegtuig. Die hebben onze mobiliteit inderdaad enorm vergroot. Ze stellen ons in staat te werken op tientallen kilometers van de plek waar we wonen, of vakantie te vieren aan het andere eind van de wereld. Tegelijkertijd dwingt de auto ons om steeds verder van onze woonplaats te werken en in de file te staan. En als je niet minstens eenmaal per jaar het vliegtuig neemt naar een verre bestemming 'om kennis te nemen van een andere cultuur', ben je een saaie loser zonder verhaal."

"Stel dat we tevoren rationeel en in volle vrijheid hadden kunnen kiezen tussen een samenleving met auto of zonder auto, met vliegtuig of zonder vliegtuig. Zouden we dan net zo makkelijk voorbij zijn gegaan aan al de schadelijke effecten van deze technische middelen? Eigenlijk een onzinnige vraag, want zulke keuzes hebben we helemaal niet. Wat technisch mogelijk is, moet worden gefabriceerd. Zo werkt de technologische imperatief, de dwangbuis van de technologische noodzakelijkheid."

Technocraat: "Nou, nou, nou. Je doet nu net alsof er zoiets bestaat als de technologie, een soort boze geest die ons welbewust een kant opstuurt. Jij bent gewoon een technofoob. Bovendien ben je hypokriet, want je maakt zelf ook volop gebruik van de techniek."

Deep ecologist: "Ja, ik maak gebruik van de techniek. Nee, ik ben geen technofoob en ik ben niet hypocriet. Dat ik dagelijks met plezier mijn pc gebruik, wil toch niet zeggen dat ik de bewusteloze manier waarop wij ons door dit soort middelen laten leiden, niet mag bekritiseren? En natuurlijk is de technologie geen concrete entiteit, laat staan een boze geest die ons bewust manipuleert. Met dat woord doel ik op het vrijwel autonome proces dat wetenschap omzet in tastbare technische middelen. Technologie is een ontwikkeling die door niets of niemand in het bijzonder wordt gestuurd. Ze volgt haar eigen weg als resultaat van ontelbare actoren, activiteiten en invloeden die grotendeels willekeurig en onbedoeld samenkomen. Een belangrijke drijvende kracht vormen menselijke eigenschappen als inventiviteit, creativiteit, nieuwsgierigheid, ondernemerschap, rivaliteit, prestatiedrang, winstbejag, angst voor verveling en mimetische begeerte."

Technocraat: "Hoezo 'mimetische begeerte'?"

Deep ecologist: "Als we opgroeien nemen we de oordelen en gewoonten van onze tijd over, daartoe aangezet door de onbewuste driften die ik net noemde. Eén van die driften is de neiging tot imitatie of mimesis die in versterkte vorm de gedaante aanneemt van mimetische begeerte. Mensen begeren wat anderen begeren en deze 'begeerte vanuit de ander' groeit naarmate het aanbod van te imiteren voorbeelden toeneemt en vaker wordt uitgestald. Hoe groter het aanbod van modellen en prikkels en hoe talrijker de platforms waarop deze worden gepresenteerd, des sterker de begeerte tot navolging. Zo heeft de combinatie van middelen en media, die allemaal door de techniek zijn voortgebracht en worden aangewakkerd door de marketing, een alles overheersende lifestyle-economie voortgebracht. En deze economie ontwikkelt zich nu geleidelijk tot een beleveniseconomie waarin marketingfabels richting geven aan ons denken en handelen, onze ervaringen en gesprekken. Producten kopen we al lang niet meer omwille van hun gebruik, maar om wat ze representeren. Wat we nu zien is een groeiende schijnwereld van 'sensationele' ervaringen die zijn gerelateerd aan 'brands'. Laatst stuitte ik op een folder voor een marketingcongres met deze lovende woorden over één van de inleiders:

In zijn boek 'Brand World' weet hij op overtuigende wijze duidelijk te maken dat merken de rol van ideologieën aan het overnemen zijn. Deze komen in de plaats van godsdiensten en ideologische opvattingen. De moderne mens is zoekende naar nieuwe zingeving en nieuwe leefconcepten en daarin zal het merk een grote rol spelen.

'Nieuwe zingeving' en 'nieuwe leefconcepten'. Het merk als bron van zin en betekenis. Het consumentisme als eigentijdse vorm van metafysica. Dit is niet zomaar de wensdroom van marketingspecialisten, maar een symptoom van het voortjakkerende escapisme in consumptie, spektakel en 'beleving'. "In de consumptiemaatschappij spelen mensen een rol in hun eigen theaterstuk", aldus de kern van een populair marketingboek met de titel 'Dream Society'. Daarin beschrijft de auteur Rolf Jensen een samenleving "waarin bedrijven, gemeenschappen en mensen als individuen floreren op basis van hun verhalen". Verhalen rond producten, merken en aan merken verbonden belevenissen, wel te verstaan. Hoe groot is het werkelijkheidsgehalte van zo'n samenleving?"

Technocraat: "Werkelijk is wat werkt. Wat is er mis mee als wetenschap, technologie en commercie steeds weer nieuwe producten ontwikkelen die niet alleen een nieuwe werkelijkheid scheppen, maar daarbij ook een nieuw wereldbeeld creëren? Wat maakt het uit met welk verhaal mensen hun leven kleuren en betekenis geven? Als ze daarmee een richting en een doel hebben in hun bestaan, dan werkt het. Jouw visie op de relatie mens, natuur en werkelijkheid, die je baseert op Spinoza, is ook maar een verhaal."

Deep ecologist: "Inderdaad. Maar ik verkies het verhaal van Spinoza boven de verhalen van marketinggoeroes als Rolf Jensen. Zij vertellen een mythe die het denken gevangen zet binnen de grenzen van het commercieel gebonden opportunisme, een mythe die inmiddels nagenoeg gemeengoed is. Onze horizon krimpt met de dag. En zo verschrompelt de wereld tot een gesloten universum waarin de mens uitsluitend betrokken is op zichzelf en zijn eigen voortbrengselen. Onze werkelijkheid lost op in een surrogaatwereld van beelden en menselijke artefacten waarin al het niet-menselijke leven is buitengesloten. Ik noem dat een verlies aan werkelijkheid."

Technocraat: "Hou toch op met tegenstribbelen. Probeer eens de zonnige zijde te zien van de technologische ontwikkeling. Zij stelt ons in staat de miserabele kanten van ons menszijn te ontstijgen, onwetendheid, armoede en ziektes te bestrijden. Dankzij de neurofysiologie en de genetica kunnen we onszelf straks modificeren en zo de menselijke soort verbeteren. We bepalen daarmee zelf de volgende stap in de evolutie. Wat mankeert er nu eigenlijk aan die 'volledige domesticatie van de natuur' waar jullie je zo tegen verzetten?"

"Pas je toch aan. We leven al lang niet meer in een biotoop, maar in een technotoop. De technowetenschappelijke mutatie van de werkelijkheid is een feit. Gewoon een kwestie van wennen."

Deep ecologist: "Daar heb ik maar één antwoord op en daarvoor leen ik de woorden van de dichter Peter Theunynck:

Af naar plasticvarenvalleien, wuivend in het grote ventilatorenwoud.
Aan onze voeten: kikkers aan nylondraad, dabbend in hun slijkspoor.
Om ons hoofd: magnetisch veld van nepooievaars. Wiskundig volmaakt
maar o zo houterig. Wat een opgezet spel tussen hoogspanningslijnen.

Nadering, schep klaarheid. Haal het gaas op. Ontmist de scène.

Bomen van herfstblad, vet uw huid met heimwee al maar in.
Namaaklijsters, timmert zo fisher price als wat op uw aambeeld.
Bonzai, boomschors, argexkorrels, van die gifgroene gietertjes,
vermenigvuldigt u als warme broodjes in de voordeelhoek.

Nog een heuvel te gaan.

Muskieten zingen zich naaldscherp het geweten in.
In poelen tapdansen de drekkevers tot op het vel. Fonteinen spuiten
hun kleverigheid op visite van adembenemende aard. Het lied schroeit
de woestijnkeel der kasseilegger. O ma, waar schuimt de Stella Artois?

Coiffeuses, caissières, couturières, spawaterjuffertjes branden aan wierookstokken hun handen. Haarstrikken, nagellak, deo's wimpelen
mij af. Mp3-spelers meppen hun opwinding het binnenoor in.
Hier verheft men ons en passant tot de modderstand.

Wat wisten wij van koortsrivieren, codeïne, week van de slaap?

Een hagelslagregen tranquillizers klettert in haar tulpentuin.
Roedels hoesten breken los. Het kraakpand van de longen
trilt tot in de kleinste haarvaatjes. In de praatbarak smeult het.
Nog lang na de feiten hangt de taal in de touwen.

Tunnels graven zich blind, wegen verschalen, bruggen vermijden

hun oevers. Alles nadar? Nooit eenzaam?
Hoe schijnbaar alles is. Kasseien tikken
de argeloze voorbijganger op de kop.
Traangasmaatschappijen hekelen het hart.

Grossierders in rouw zweren bij de vrije markt.
De sneeuwjacht spijkert gezichten tegen
raamdames. De milkakoe doet nog één keer
van doebidoe doebidoe. En dan ijlings weg.

Achter de coulissen valt het stil.

In de latrines pissen de techniekers
zich opgelucht in de handen.
Het theater keert naar zijn publiek
                      de rug.

Peter Theunynck, Eurydice

***