Begin en einde zijn immers verbonden op de omtrek van een cirkel. 

Heraclitus

L

Onzichtbare harmonie is sterker dan zichtbare harmonie

De geschriften van Heraclitus zijn volledig verloren gegaan. Van zijn denken is slechts een honderdtwintigtal fragmenten bewaard gebleven. Enkele daarvan tellen niet meer dan twee, drie woorden. De meeste komen uit indirecte bronnen: filosofen, geschiedschrijvers en oude kerkvaders uit veel latere tijden. Daardoor zijn de sporen van zijn werk net zo vaag als de contouren van regendruppels in zand dat na een regenbui allang weer is opgedroogd. Dat maakt de interpretatie van zijn uitspraken niet eenvoudig. Vaak ontbreekt de context. Bovendien plaatsten latere auteurs zijn woorden geregeld in een compleet ander verband om ze te kunnen gebruiken ter ondersteuning van hun eigen betoog. Daar komt nog bij dat Heraclitus een archaïsch wijsgeer was. Hij dacht fundamenteel anders dan de filosofen uit het klassieke Athene, ook al leefden die krap anderhalve eeuw later. Aristoteles noemde hem niet voor niets 'Heraclitus, de Duistere', terwijl hij toch over het oorspronkelijke boek van zijn voorganger beschikte.

Onzichtbare harmonie
Wat van Heraclitus' betoog rest, zijn dus slechts flarden die dikwijls ook nog worden overstemd door het lawaai van begeleidend commentaar. Eén zo'n flard (fragment 54) luidt als volgt:

Onzichtbare harmonie is sterker dan zichtbare.

Voor ons, eenentwintigste eeuwers, is dit een tamelijk cryptische uitspraak. Zo'n vijfentwintig honderd jaar en vele filosofische theorieën verder, hoeven de oorspronkelijk Griekse woorden die hier vertaald zijn als '(on)zichtbaar' en 'harmonie' ook niet hetzelfde te betekenen als toen. Maar wat Heraclitus met deze uitspraak in elk geval niet bedoelde, was dat al het zichtbare slechts bedrog is. Dat er een onzichtbare wereld bestaat die werkelijker is en van een hogere orde dan de zichtbare. Die interpretatie van de werkelijkheid kwam in zwang met Plato's metafysica. Heraclitus maakte nog geen onderscheid tussen een wereld hier en een wereld elders, tussen een natuurlijk zijn en bovennatuurlijk zijn. Met 'onzichtbare harmonie' doelde hij op de spanning of strijd tussen de tegenstellingen die inherent is aan alle verschijnselen. Die strijd is dikwijls zichtbaar, de onderlinge afhankelijkheid en eenheid van de tegendelen meestal niet. De verborgen samenhang nu, zegt Heraclitus, is sterker dan de tegenstelling die zich manifesteert aan de oppervlakte en die in zekere zin slechts schijn is. Het betreffende fragment kan daarom ook zo worden vertaald: 

Verborgen samenhang is sterker dan schijnbare samenhang.

12. De natuur houdt zich verborgen