In het wilde ligt het behoud van de wereld.

Henry David Thoreau

De dingen en hun eigen gewicht (5)
Tussen pastorale en woestenij

Despoot, verlicht heerser, rentmeester, partner, participant of natuurmysticus. Welke positie kunnen we het best innemen? Wel, één van de eerste twee lijkt het meest comfortabel. Zowel de despoot als de verlicht heerser sluit immers aan bij de tijdgeest die de natuur ziet als iets om naar onze hand te zetten. Vanuit een despotische houding kun je je verheugen in elke nieuwe zegening van wetenschap, technologie en marketing. En je verwijst gewoon naar de kleine minderheid van natuurwetenschappers die nog stug volhoudt dat de opwarming van de aarde niet het gevolg is van menselijk handelen. 'De temperatuur op aarde heeft altijd al geschommeld.' Dus paal en perk stellen aan onze consumptiedrang is nergens voor nodig. Dat schaadt alleen maar de economie en dus de werkgelegenheid. Wat betreft de afname van de biodiversiteit, die wimpel je gemakkelijk af met de opmerking dat sinds het ontstaan van leven op aarde altijd al soorten zijn verdwenen. "Toen de dinosauriërs uitstierven, leefden er nog geen mensen." Ben je verlicht heerser, dan sus je je ongerustheid met het vertrouwen dat de mens uiteindelijk voor elk milieuprobleem wel een technologische oplossing weet te vinden.

Persoonlijke voorkeur
Wim Zweers kiest voor het standpunt van de participant. Hij pleit voor brede adoptie van deze grondhouding met bijpassend wereldbeeld. Niet, zoals hij zegt, omdat dit beeld het enige ware zou zijn, maar omdat de participerende houding hem het meest aantrekkelijk voorkomt. Ze vormt in zijn ogen ook een voorwaarde om de heersende natuur- en milieucrisis fundamenteel aan te pakken. Dit laatste wordt dus betwist door de verlicht heerser. Daarmee lijkt de aantrekkelijkheid van de participerende houding afhankelijk te zijn van een persoonlijke voorkeur, net zoals dat geldt voor de andere grondhoudingen. Valt dan geen enkel standpunt over de menselijke verhouding tot de natuur te onderbouwen met rationele, objectieve argumenten? Heeft dan niemand gelijk?

Elk perspectief op de natuur is subjectief, zo lijkt het. Dat geldt voor het standpunt van het individu net zo goed als voor het dominante natuurbeeld in een hele samenleving. De natuur heeft voor iedereen en voor elk collectief een andere betekenis. Kortom, 'de' natuur bestaat niet. In de geschiedenis van de westerse cultuur wisselt dan ook voortdurend het ene beeld het andere af, al zijn al die verschillende gedaanten van de natuur in feite te herleiden tot drie mythische oerbeelden: de pastorale idylle, de onbedorven wildernis en de duistere woestenij.

Gouden Tijd
Het beeld van de natuur als duistere woestenij ontstond zo'n 10.000 jaar geleden in het Midden-Oosten en het Middellandse Zeegebied. Tot die tijd leidde de mensheid als jager en verzamelaar een nomadisch bestaan. Bergen, bossen, meren en moerassen hadden een bijzondere betekenis als woonplaats van bovennatuurlijke wezens. Mens en dier werden gezien als onderdeel van dezelfde gemeenschap van levende wezens die alle onderworpen zijn aan dezelfde levenswetten. Dat veranderde met de opkomst van de eerste agrarisch-stedelijke culturen. De stad komt dan als oord van orde en structuur te staan tegenover de natuur als plaats van wanorde en vormeloosheid. In de ogen van de eerste stedelingen heerst buiten de stadsmuren een angstaanjagende wildernis van dichte bossen en stinkende moerassen waarin je verdwaalt of wegzinkt. Daar leven ook afzichtelijke, mensetende monsters.

Eenzelfde beeld domineert het denken in de Grieks-Romeinse tijd. Maar in de antieke oudheid blijkt het geordende stadsleven voor sommigen ook zijn schaduwzijden te kennen. Sociale regels en culturele normen kunnen benauwend werken en leiden tot een gevoel van onvrijheid en gekunsteldheid. De wereld aan de andere kant van de stadsmuur neemt dan de gedaante aan van een pastorale idylle, een soort parklandschap waarin herders vredig leven temidden van lieflijke bosschages, bloemrijke weiden en struiken vol zoete vruchten. Hier vindt als het ware een vermenging plaats tussen het wilde en geciviliseerde, tussen natuur en cultuur.

Zoet zijn de stemmen van de kalveren en zoet is het loeien van de vaarsen. Zoet speelt de herder op de herdersfluit en zoet is de echo. 

Theocritus, 3e eeuw v. Chr.

Als bij de stadsmens echte cultuurmoeheid toeslaat, maakt de pastorale idylle plaats voor de wilde natuur als symbool van het oorspronkelijke en onbedorvene. De Griekse dichter Hesiodus schreef rond 800 v. Chr. over een Gouden Tijd, lang geleden, waarin de mens leefde in nauwe harmonie met de natuur. Die was niet woest en barbaars, maar gaf de mens gul alles wat hij nodig had:

Al het goede was hun gegeven; want de vruchtbare aarde bracht spontaan een overvloed aan vruchten voort.

Oorden van verschrikking
Met de val van het Romeinse Rijk in de vijfde eeuw van onze jaartelling stort de stedelijke cultuur in een groot deel van Europa in. Tegelijkertijd komt de natuur als duistere woestenij weer als dominant natuurbeeld bovendrijven. De wilde natuur vormt dan de tegenhanger van de goddelijke orde. Ze staat voor het kwaad en voor goddeloosheid. In bossen en bergen huizen duistere krachten. Deze oorden van verschrikking kun je maar beter mijden. Pas in de Renaissance keert de mythe van de pastorale idylle terug. Vanuit de rijke Italiaanse steden herkrijgt de natuur zijn gezicht van onbedorven eenvoud. De mens loopt niet langer het gevaar daar zijn ziel te verliezen. Doordat hij er alle conventies kan loslaten, hervindt hij zich hier juist. Net als in de Romeinse tijd verblijven veel rijke stedelingen in de zomer in hun weelderige landhuizen op het platteland.