Hij heeft zijn zinnen op het geluk gezet en op de waarheid en de eeuwigheid, kijk hem eens!

Wislawa Szymborska

De poëtica van Wislawa Szymborska

Het is zo gegaan dat ik hier ben en kijk

'Het is zo gegaan dat ik hier ben en kijk.' Een simpele zin. De onopvallende eerste regel van een strofe in een gedicht dat nog acht andere strofen telt met veel opvallender regels. Een zin die je gemakkelijk over het hoofd ziet, maar die overloopt van betekenis. Een zin als een manifest dat tegelijk een compleet wereldbeeld en een heel oeuvre samenvat. Hij komt uit een gedicht van Wislawa Szymborska. In dat gedicht zit de dichter aan de oever van een rivier. Ze kijkt om zich heen en beseft dat haar aanwezigheid op die plek een schakel is in een lange keten van gebeurtenissen. Ze is ergens vandaan gekomen en daarvoor op nog vele andere plekken geweest. Ook de boom waaronder zij zit, heeft een lange voorgeschiedenis, net als de rivier en de wolken in lucht. Szymborska is ervan doordrongen dat alle verschijnselen nauw samenhangen met hun omgeving en voorgeschiedenis. 'Zelfs een vluchtig ogenblik heeft een rijk verleden.'

Onverwacht perspectief
Kijken en verslag doen vanuit een sterk besef van samenhang. Ongewone invalshoeken kiezen en daarmee alles in een verrassend daglicht plaatsen. Dat is de Poolse dichteres Wislawa Szymborska ten voeten uit. Zo behandelt ze met luchtigheid en zonder pathos de eeuwige thema's die ons ongewild voortdurend bespringen - de mens, het leven en de dood. Meestal mijdt ze de directe verwijzing naar deze grote woorden en vertelt ze haar verhaal via de kleine, concrete dingen die ons omringen - een steen, een waterdruppel of een ui. Daardoor klinken haar woorden altijd nuchter en eenvoudig, zonder de zweverigheid of ongerijmde speculaties waartoe deze onderwerpen vaak inspireren. Ze beschrijft een ui in al zijn simpelheid en schoonheid en doet ons zo des te meer beseffen hoe gecompliceerd en kwetsbaar wij zelf zijn. Een ui 'is wat anders'. Wat hij van buiten is, is hij ook van binnen. In een ui, huist een ui, terwijl ons vel een samenraapsel van organen omhult en een optelsom van gevoelens en gedachten. De ui is door zijn consistentheid een perfecte schepping. In de ene ui zit gewoon een andere en dat maakt hem tot 'een fuga, inwaarts wervelend, een echo gebundeld tot een koor'.

Overgangsvorm
Een ui, een waterdruppel of een steen. Of een vogel of een hond. Met de taoïst Zhuang Zi heeft Szymborska gemeen dat ze andere organismen even hoog acht als de mens, althans geen reden ziet om de mens op een hoger plan te zetten. Keer op keer wijst zij op onze wortels in de evolutie en daarmee op onze verwantschap met andere schepsels. In zekere zin, zo stelt ze, hebben we in de loop van dat evolutieproces niet alleen veel gewonnen, maar zijn we ook veel kwijtgeraakt. Juist door het verwerven van bewustzijn is de mens het verst verwijderd van de oorspronkelijke natuur. En onze menselijke huls is vanuit kosmisch perspectief ook maar een overgangsvorm.

Ik weet niet eens precies, waar ik mijn klauwen achterliet,
wie rondloopt in mijn pels, wie woont in mijn schelp.
Mijn familie stierf uit, toen ik aan land ben gekropen
en alleen een klein beentje in mij kent de verjaardag.
Vaak sprong ik uit mijn vel, verspeelde wervels en poten,
raakte mijn verstand kwijt vele, vele malen.
Vroeger sloot ik voor dit alles mijn derde oog,
wuifde het weg met mijn vinnen, schudde mijn takken.

Voorbij, verdwenen, weggeblazen naar de vier windstreken.
Ik ben verbaasd over mezelf, hoe weinig van me overbleef:
een uniek persoon, voorlopig van de menselijke soort,
die gisteren op de tram gewoon een regenscherm verloor.

Verbaasd is zij over de plaats die de mens inneemt op dit station van de evolutiereis met ongewisse bestemming. Verbaasd ook over haar eigen bestaan als individu. Nu en niet honderd jaar geleden. Hier en niet honderd kilometer verder. Met een gezicht, geen blad. Met een huid, geen schaal. En waarom in één persoon, in deze Wislawa Szymborska, geen ander? En waaraan dankt die persoon het feit dat zij nog steeds bestaat? Door toeval, in zekere zin. Doordat het zo is gegaan. Omdat het ongeluk dat moest gebeuren, een ander gebeurde. En waarom die ander? Omdat het eerder gebeurde? Later? Dichterbij? Verder weg? Omdat het regende? De zon scheen? Omdat het juist haar gegund was net door die ene maas in het net te kruipen?
Allemaal vragen, vragen, vragen en geen antwoorden. Maar de manier waarop Szymborska die vragen stelt, maakt de antwoorden overbodig. Of liever, je neemt genoegen met de vragen, de antwoorden doen er niet meer toe. De vraag is bij nader zien het antwoord.