Butcho:
Ben je onlangs nog tot een nieuw inzicht gekomen?


Basho:
Dat het groene mos fris ruikt na een regenbui.


L

De schoonheid van het eenvoudige en onvolmaakte (3)
Haiku en de onderlinge weerklank van de dingen

De dichter die het mechaniek van de haiku als geen ander wist te hanteren, is Basho (1644-1694). In zijn jonge jaren trof hij in Edo (het tegenwoordige Tokyo) een literaire wereld waarin de productie van verbale hoogstandjes de boventoon voerde. Mooischrijverij was de norm. Aanvankelijk schreef hij zelf ook in zo'n gemaniëreerde stijl. Dat veranderde naarmate hij zich meer verdiepte in taoïstische en Zen-boeddhistische werken. Langzaam ontwikkelde hij een eigen zienswijze waarbij hij de vorm ondergeschikt maakte aan de inhoud. In zijn ogen mocht het ego van de dichter de poëzie niet in de weg zitten. De dichter moet zichzelf wegcijferen. Het gedicht mag geen instrument zijn van zelfexpressie. Deze poëtica spoort met het Zen-streven naar 'ego-vernieting' die bestaat uit opheffing van de gefixeerdheid op het ik. De Zen-volgeling werkt met behulp van meditatie naar een toestand van verlichting (satori) aan gene zijde van de eigen voorkeuren en vooroordelen. Het resultaat is een intuïtief inzicht in de eigen ware natuur ('het zelf') die één is met de wereld waarin niets op zichzelf staat. Waar het ego wegvalt, licht een lege plek op die vervuld is van werkelijkheid.


Onderlinge weerklank
Wat Basho met zijn dichtkunst tot uitdrukking wilde brengen, is de onderlinge weerklank van de dingen (de verschijnselen, dieren, mensen en levenloze materie). Hij was op zoek naar de eenheid in de veelheid en probeerde een gevoel van 'niet-verschil' op te roepen tussen het zelf en die wereld. Daarmee maakte hij haiku tot kensho, kleine momenten van verlichting, waarin het bewustzijn even ontwaakt in de werkelijkheid achter de individuele conditioneringen en maatschappelijke conventies. Eén van zulke momenten beleefde hij zelf een keer middenin de nacht toen het vroor dat het kraakte.


opeens klaarwakker
als in de vrieskoude nacht
de waterkruik barst


Soldatendromen
Basho maakte driemaal in zijn leven een lange reis door de meest onherbergzame delen van Japan. Die voettochten duurden respectievelijk negen maanden, elf maanden en tweeëneenhalf jaar. In de zeventiende eeuw beschouwden de meeste Japanners reizen als een bezoeking. Niemand stelde zich graag bloot aan het ongemak van smerige herbergen en slecht eten of aan het gevaar van peilloze afgronden, gemene struikrovers, verzengende hitte en moordende kou. Basho had dan ook een missie, hij beschouwde zijn reizen als een geestelijke zoektocht. "In de schoonheid van bergen en vlakten, zee en strand, herkende ik de scheppende kracht van de natuur." Zijn reisverslagen gaf hij de titels 'Reisverslag van een verweerd skelet', 'Het verslag van een versleten reistas' en 'De smalle weg naar het Hoge Noorden'. In het Japans, een taal rijk aan homoniemen, betekent 'Hoge Noorden' ook 'innerlijk'.


Basho trok, zo zei hij, met de wind en de wolken mee. Daarbij had hij wel degelijk een concreet doel voor ogen: plaatsen bezoeken die beroemd waren om hun natuurlijke schoonheid en historische of religieuze betekenis. Eén van de plekken die hij aandeed, was een vervallen fortencomplex van de Fujiwara. Deze clan heerste in de 11e en 12 eeuw over de noordelijke delen van Japan. "Hier was de roem van drie generaties Fujiwara opgelost als in een vluchtige droom", zo schreef hij. Waar eens kolossale vestingmuren de vijand op afstand hielden, trof hij slechts een kale heuvel bezaaid met brokken steen in een weids en leeg landschap. Van de roemrijke menselijke daden op het slagveld was niets overgebleven dan natuur en eeuwigheid. Basho schreef:


Gedurende een korte periode van drie generaties was deze plek vaak het toneel van heldenmoed. Maar zowel de helden als hun heldhaftigheid zijn al lang verleden tijd en in vergetelheid geraakt. Als een land is verslagen, resten slechts bergen en rivieren en ruïnes waarop alleen gras gedijt.


Daarop volgde deze haiku:


zomergras
is alles wat rest van
soldatendromen *


Gesjirp van krekels
Op een ander moment tijdens zijn lange reis naar het Hoge Noorden bezocht Basho een complex van twaalf tempels bovenop een berg. "Ik klom naar de tempel die dicht onder de top ligt. De hele berg is bezaaid met grote rotsblokken en staat vol eeuwenoude pijnbomen en eiken. De stenige bodem is bedekt met fluweelachtig mos en heeft de kleur van eeuwigheid. De poorten van de tempels die daar staan, waren hermetisch gesloten. Geen geluid was te horen. Op handen en voeten klom ik langs de steile trap omhoog en boog voor elke schrijn. Ik voelde hoe de helende kracht van deze gewijde plek mijn hele wezen binnendrong." En toen welde deze haiku op:


diepe stilte -
gesjirp van een cicade
doordringt de rotsen


Krekelgeluid hoort bij de zomer, de cicade doet hier dienst als seizoenwoord. Daarmee wordt een decor geschapen van zinderende zomerhitte, wat de verlatenheid van de plek benadrukt. Dat effect wordt verder aangezet door het beeld van de massieve rotsbodem waarin toch de stem van de ene, eenzame cicade weet door te dringen. Net als die rots, raakt Basho's hart vervuld van leegheid en eeuwigheid.


Geluid van water
In het krekelgedicht brengt geluid een betekenisvolle stilte en plotseling inzicht. Eenzelfde effect treedt op in de volgende haiku.


o, oude vijver
een kikker springt erin
geluid van water


Stil water roept van ouds een gevoel op van diepte, van de tijdloze, onbeweeglijke, onpeilbare en onuitsprekelijke oorsprong der dingen. De plons van de springende kikker doet beseffen dat alleen zo'n concrete gebeurtenis de waarheid van het onpeilbare en onuitsprekelijke verstaanbaar kan maken. De waarheid - in de zin van ware werkelijkheid - toont zich in het 'bewegende nu'. En dan niet in louter symbolische zin. De sprong van de kikker in de vijver verwijst namelijk niet alleen naar de eeuwige en onveranderlijke aard die achter, of liever in, alle veranderlijke verschijnselen ligt. De kikker, de sprong en de vijver zijn ook dat eeuwige en onveranderlijke. Hoe paradoxaal

het ook klinkt, het eeuwige onveranderlijke valt in wezen niet te scheiden van het tijdelijke veranderlijke. Met andere woorden, in dit gedicht zijn de kikker en de oude vijver geen metafoor maar een manifestatie van het tijdloze en het onbeweeglijke.


Als je goed kijkt…
In zijn tijd maakte het gedicht over de kikker en de oude vijver Basho in één klap beroemd. En ook nu nog kent elke Japanner deze regels. Hetzelfde geldt voor de eerste regel van deze haiku:


als je goed kijkt
bloeit een herderstasje
onder de heg!


Het herderstasje is een hardnekkig onkruid dat kleine witte bloesems draagt. In deze regels geeft Basho uitdrukking aan zijn ontroering om het feit dat de lente zelfs plantjes beroert waarop normaal niemand acht slaat. D.T. Suzuki, gezaghebbend auteur over het Zen-boeddhisme, zegt over dit gedicht: "Basho voelt het gehele mysterie dat door dit nietige plantje wordt onthuld - het mysterie dat de oorsprong is van al wat bestaat. Hij raakt bedwelmd door dit gevoel en hij uit dat in een woordenloze, onhoorbare kreet." Met die kreet doelt Suzuki op wat hier met een uitroepteken is vertaald. In het Japans staat daar een kana, een tweelettergrepig woord dat een gevoel van vreugde en ontroering weergeeft. Het is de verwondering om het nietige en alledaagse waar je snel overheen kijkt. 'Als je goed kijkt', de eerste regel van deze haiku, is in Japan nog steeds een gevleugeld woord om iemand te wijzen op iets dat niet opvalt.


Hoed vol sneeuw
Basho was een man die een vita contemplativa stelde boven een vita activa. Als hij niet reisde, woonde hij in een hut op een stille plek langs de rivier, ergens aan de rand van Edo. Met stadse zaken had hij niet veel op. Af en toe dreef hij de spot met de burgers die druk waren in hun werkplaatsen en kantoren, terwijl hij op zijn 'buitenplaats' genoot van sneeuw en stilte.


graag verkoop ik u
beste stadslui m'n hoed
met sneeuw beladen


In zijn eenvoudige hut las Basho de boeken van zijn grote voorbeelden, zoals de taoïst Zhuang Zi. Daar schreef hij ook zijn verhandelingen over poëzie, zijn reisverhalen en zijn gedichten. Dichten deed hij regelmatig samen met vrienden en leerlingen. Je zou zeggen, zo'n leven van denken en dichten met gelijkgestemden binnen handbereik, dat moet leiden tot grote gemoedsrust. Dat was niet zo. Basho had ten diepste de eenheid in de veelheid ervaren. En wie de ware aard van de verschijnselen doorziet, beschouwt de omringende mensenwereld al snel als een woestijn van oppervlakkigheid. Basho zette zich meer en meer daartegen af. Dat ging gepaard met een innerlijke strijd en een verlangen naar afzondering. Krap een jaar voor zijn dood schreef hij de volgende regels:


Als anderen bij mij op bezoek komen, vind ik dat zonde van mijn tijd. Als ik bij anderen op bezoek ga, is dat zonde van hun tijd. In navolging van Sonkei en Togoro heb ik daarom besloten mij helemaal terug te trekken achter een hermetisch gesloten deur. Mijn enige gezelschap zal mijn eenzaamheid zijn, en mijn armoede mijn rijkdom. Deze zelfopgelegde discipline moet ik als vijftigjarige toch kunnen opbrengen.


Hoezeer hij zich in de herfst van zijn leven buitenstaander voelde, illustreert ook deze haiku vol wabi-sabi:


op een kale tak
is een kraai neergestreken
in de herfstavond


In 1694, net begonnen aan zijn vierde lange reis, kreeg Basho een ernstige aanval van dysenterie. Kort daarop stierf hij in aanwezigheid van enkele vrienden.



***






C

Haiku is een wijze van kijken.


Basho


L

Basho, MatsuoDe herfstwind dringt door merg en been (gekozen, vertaald, gannoteerd en ingeleid door Jos Vos), De Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen 2001


BashoReisverslag van een verweerd skelet (vertaling Robert Hartzema), Meander, Amsterdam z.j.


BashoThe narrow road to the deep north and other travel sketches, Penguin Classics, Harmondsworth 1970


Blyth, R.H., A History of Haiku Volume Two, The Hokuseido Press, Tokyo 1964/1977


Humphreys, ChristmasZen Buddhism, Pilgrims Book, Delhi 1949/1999


Jellema, C.O., Verzameld werk, Gedichten, Amsterdam, Querido 2005


Masao AbeZen en het westerse denken, Kok Agora Pelckmans, Kampen/Kapellen 1997


Rasch, Gerard en Van Hees, AnneliesEen maan door het koren, Deense poëzie van de twintigste eeuw, De Bezige Bij, Amsterdam 2000


Schagen, J.C. van, Gedichten, Wat dit blijfsel overbleef, de Prom, Baarn 1991


Suzuki, D.T.Essays in Zen Buddhism, First and Second Series, Munshiram Manoharlal Publishers, New Delhi 2000


Tooren, J vanHaiku - Een jonge maan, Meulenhoff, Amsterdam 1974


Watts, Alan W.The way of Zen, Pelican Books, Hamondsworth 1972