individuele ervaring met de afzonderlijke dingen, gekoppeld aan een diep gevoeld besef van de onderlinge verbondenheid van die dingen. Het is een vorm van weten die verschijnselen als paard, boom en havik een extra, diepere betekenisdimensie geeft. Deze dimensie overstijgt de begrippen - de namen - die wij geven aan de dingen en gaat ook voorbij aan de alledaagse indrukken van het eerste en de rationalisaties van het tweede kennisniveau.

Voor zijn 'doorzicht' dat al het bestaande zich kenmerkt door onderlinge verbondenheid geeft Spinoza in zijn Ethica een theoretische onderbouwing die draait om het begrip 'substantie'. Vandaag de dag gebruiken we dat woord vooral in natuurkundige zin, in de betekenis van stof of materie. In de zeventiende eeuw verwijzen Spinoza en zijn collega-filosofen, waaronder Descartes, hiermee naar 'iets dat op zichzelf staat en volkomen onafhankelijk is van iets anders'.

Descartes: twee substanties
Volgens Descartes telt de werkelijkheid twee van deze substanties: aan de ene kant die van het denken, aan de andere kant die van de 'uitgebreidheid'. De eerste is de geestelijke werkelijkheid, het terrein dat de mens deelt met God. De tweede is de natuurlijke werkelijkheid, dat wil zeggen de materie die zich manifesteert in de vorm van ruimtelijke objecten, met andere woorden: alle fysieke verschijnselen. Tot die werkelijkheid behoren zowel het menselijk lichaam als alle niet-menselijke schepsels. In Descartes' dualistische visie bestaat tussen de twee substanties geen interactie. In feite zijn het twee volkomen aparte werelden waarbij de mens-als-denkend-wezen een positie inneemt recht tegenover de natuur-als-zielloze-materie. Al het niet-menselijke wordt als een mechanisme beheerst door uniforme wetten van druk en tegendruk. Het is passief, kent geen eigen bedoelingen of streven, heeft geen besef van zichzelf. Deze kenmerken beschouwt Descartes als 'modi' ofwel verschijningsvormen van het denken, een eigenschap die dus is voorbehouden aan de mens. Daardoor is alleen de mens in staat tot autonoom en doelgericht handelen. Daardoor bezit alleen hij een eigen waarde.

De zienswijze van Descartes heeft vergaande consequenties voor de relatie tussen de mens en de niet-menselijke natuur en bijgevolg voor de manier waarop wij de wereld inrichten. Wie de mens als denkend en voelend wezen - als subject met zelfbewustzijn - onderscheidt van de natuur als verzameling van zielloze objecten, voelt geen morele verantwoordelijkheid voor die andere 'vreemde' wereld. Voor hem is de natuur één geheel van uniforme wetmatigheden, in ethische zin volkomen neutraal. Mededogen gaat alleen uit naar menselijk soortgenoten, hier en nu of in de toekomst, in onze directe omgeving of ook elders in de wereld. De natuur, als materie zonder innerlijkheid, is slechts manipuleerbare grondstof die we kunnen benutten voor de gezondheid en welvaart van de mens. De natuur is als was in onze handen, volledig kneedbaar naar onze behoeften.

De expliciete formulering van dit wereldbeeld, in de zeventiende eeuw, heeft de mensheid geen windeieren gelegd. Ze gaf een extra stimulans aan onderzoek en de nuttige toepassing van kennis die ons in staat stelt onze omgeving ingrijpend te manipuleren. Zonder het mechanisch-materialistische denken was de mensheid verstoken gebleven van zaken als penicilline, verbrandingsmotor, centrale verwarming, internet, bulldozer en fragmentatiebom. Begrijpelijk dat het Cartesiaanse dualisme met zijn instrumentele benadering van de natuur onze cultuur is gaan beheersen en dat tot op de dag van vandaag nog steeds doet. Even begrijpelijk is het dat Spinoza's visie op de werkelijkheid tot nu toe altijd in de schaduw bleef.

Spinoza: één substantie
In tegenstelling tot Descartes beschouwt Spinoza denken (geest) en uitgebreidheid (materie) namelijk niet als afzonderlijke, volstrekt van elkaar gescheiden substanties. Voor hem zijn het twee samenhangende 'attributen' (eigenschappen) van één en dezelfde substantie. Er is slechts één substantie, slechts één Zijn dat zich kenmerkt door ondeelbaarheid, oneindigheid en eenheid. Al het bestaande neemt deel aan die ene werkelijkheid. Bovendien - en ook daarin wijkt Spinoza af van Descartes - is die ene substantie niet gecreëerd door een externe macht (God), maar oorzaak van zichzelf (causa suis). Ze ontleent haar bestaan aan niets anders dan aan zichzelf. Spinoza duidt deze zelfstandige werkelijkheid aan met God of Natuur.

Als het Zijn bestaat uit één substantie, één geheel is, dan vervalt het rigoureuze onderscheid tussen geest en materie. Mens, dier en plant participeren aan één en dezelfde ondeelbare werkelijkheid waarmee zij ook enkele fundamentele kenmerken delen. Eén daarvan is de impuls tot zelfbehoud en zelfontplooiing, aldus Spinoza. In feite is de werkelijkheid een systeem dat constant probeert zichzelf te realiseren en handhaven. En binnen dat systeem worden de samenstellende delen gekenmerkt door diezelfde impuls. De conatus, zoals hij deze drang noemt, vormt een essentiële eigenschap van al het bestaande. Letterlijk zegt hij het zo:

Het streven waarmee elk ding in zijn bestaan tracht te volharden is niet anders dan het werkelijke wezen van dit ding zelf.

De bril van Spinoza
Streven naar zelfbehoud en zelfontplooiing in onderlinge verbondenheid. Daarvan is de natuur als geheel en daarvan is elk wezen afzonderlijk doortrokken. Plant, dier en mens nemen deel aan dezelfde zichzelf scheppende natuur en streven daarbij eenzelfde 'eigen goed' na. Daarmee bezitten ze ieder een eigen, intrinsieke waarde. Dat paard, boom of havik zich daarvan niet bewust zijn, doet daar niets aan af.

Directe consequentie van dit werkelijkheidsbeeld is het besef dat planten en dieren geen zielloze automaten zijn die de mens naar believen kan manipuleren. En wie de wereld beziet door de bril van Spinoza, vindt het ook vanzelfsprekend dat de ecosystemen waarin het niet-menselijk leven gedijt, van verdere afbraak verschoond moeten blijven. Sterker nog, hij of zij voelt de onttakeling van de natuur als een schending van de werkelijkheid.

Systeem. Gij spitst geen oog of baard
en draagt geen slepend kleed;
hij die in U een man ontwaart
misvormt U naar zijn eigen aard
waar hij ook niets van weet.

Systeem, ik noem U dus geen God,
geen Heer of ander Woord
waarvan men gave en gebod
en wraak wacht en tot wiens genot
met volkeren vermoordt.

Systeem! Lijf dat op niets lijkt,
Aard van ons hier en nu,
ik voel mij diep door U bereikt
en als daardoor mijn tijd verstrijkt
ben ik nog meer van U.

Leo Vroman

 

De dingen en hun eigen gewicht (9)

Epiloog: Tegenspraak technocraat