Zhuang Zi illustreerde de ontoereikendheid van de taal onder meer door het veelvuldig gebruik van paradoxen en toonde daarmee tegelijkertijd de onbeholpenheid aan van pogingen om met woorden de werkelijkheid te duiden. Als woorden al iets zeggen, verschilt hun betekenis dan wezenlijk van vogelgesjilp?

Wetgeving van de taal
Iemand die in de moderne tijd de relatie tussen taal en werkelijkheid grondig heeft onderzocht, is Friedrich Nietzsche. Hij meende dat de behoefte van elke menselijke samenleving om aan dingen en verschijnselen algemeen geldende benamingen toe te kennen, had geleid tot een 'wetgeving van de taal' en tegelijk daarmee tot de eerste wetten van 'de waarheid'. Door te vergeten dat de benamingen van de dingen geen directe relatie hebben met de realiteit, is de mens in de waan gaan verkeren dat hij de waarheid bezit. Want wat zeggen die benamingen nu eigenlijk?

Neem het woord 'blad', een willekeurige verzameling van klanken die verwijst naar ontelbare veelvormige entiteiten in de natuur. Het gebruik van dit woord wekt de illusie dat behalve de fysieke bladeren, ook zoiets als een oerblad zou bestaan waarvan alle andere bladeren zijn afgeleid. In werkelijkheid heeft elk individueel exemplaar zijn eigen kleur, vorm en structuur. Geen enkel blad is aan een ander blad gelijk. Daarom kunnen we het woord blad alleen gebruiken als we aan alle onderlinge verschillen voorbijgaan. En dan verwijst het woord blad nog naar een ding. Laat staan hoe het is gesteld met de relatie tussen abstracte begrippen als 'waarheid', 'ziel' en 'wijsheid' enerzijds en de concrete werkelijkheid anderzijds. Woorden, aldus Nietzsche, zeggen dan ook niets over het wezen der dingen. Wie woorden gebruikt, "benoemt slechts de relaties der dingen tot de mensen en maakt voor deze expressie gebruik van de meest stoutmoedige metaforen." Langdurige gewenning aan die metaforen heeft ze als vanzelf tot vaststaande waarheden verheven. Nietzsches conclusie luidt dan ook: "Waarheden zijn illusies, waarvan men vergeten is dat ze illusies zijn."

Verborgen metaforen
Net als Nietzsche meende ook Wittgenstein dat het denken wordt beheerst door beelden die ons collectief op een dwaalspoor hebben gezet. "Het beeld hield ons gevangen," aldus een van zijn uitspraken, "en we konden er niet aan ontsnappen, want het lag in onze taal, en de taal leek het alleen onverbiddelijk voor ons te herhalen." Veel van onze denkbeelden, zegt hij, komen louter voort uit onjuist taalgebruik.

Een mooie illustratie van Wittgensteins visie op taal vormen de woorden 'willen' en 'wil': de klassieke filosofische breinkrakers pur sang. Want wat bedoelen we nu eigenlijk als we zeggen 'ik wil een boterham'? Is dit willen eenzelfde willen als in de zin 'ik wil zwemmen' of 'ik wil jou'? Nee, want zowel oorzaak als doel zijn in alle drie de gevallen totaal verschillend. Het eerste willen komt voort uit honger of trek. Het tweede uit de behoefte aan verkoeling of lichaamsbeweging. En het derde uit het verlangen naar gezelschap, tederheid of sex. Wat is dus 'willen'? Een containerbegrip dat de meest uiteenlopende behoeften, neigingen en gevoelens dekt.

En wat bedoelen we dan met de uitspraak 'dat is tegen mijn wil gebeurd'? Dat iemand een handeling heeft verricht die tegen mijn behoeften, neigingen of gevoelens indruist. Niet meer en niet minder. Maar met de invoering van het zelfstandig naamwoord 'wil' is tegelijk de indruk ontstaan dat ook zoiets als een zelfstandig ding, een wil, bestaat. De volgende stap, die naar de vrije wil